به نظر قرآن گفتمان جدلی، امری فطری دربشر است و انسان نه تنها با دیگران بلکه حتی با خود به مجادله برمی خیزد تا خود را قانع سازد و امری را که بر خود مشتبه شده را به یقین اقناعی تبدیل کند قرآن بیان می کند که نفس انسانی گرایش به این دارد که از خود دفاع کند.
انسان به جهت گرایش به همگرایی و جامعه پذیری، همواره ناچار است خود را با مردم و جامعه سازگار و هماهنگ نماید. تضاد منافع و مصالح موجب می شود تا تلاش مضاعفی را برای سازگاری با دیگران انجام دهد. یکی از روش های موثر برای ایجاد تفاهم و سازگاری، تبادل اطلاعات، انتظارات خواسته ها و موانع میان افراد است. گفت وگو این امکان را فراهم می آورد تا دو طرف بتوانند به تبادل آن ها پرداخته و نوعی تفاهم و همزبانی و گاه همدلی را در دیگری برانگیزانند.
بنابر این هدف از گفت و گو را می توان در راستای ایجاد تفاهم و سازگاری جمعی افراد توضیح و تبیین کرد. البته گفت و گو، حالات مختلف و متنوع را به خود می گیرد. نوعی ازگفت وگو که در قرآن تبیین شده است، جدل است. جدل، گفت و گویی همراه با درگیری و چیرگی و برتری جستن یک سوی بر طرف دیگر است.
هدف از جدل را قصد منصرف کردن دیگری در راه و روش و حتی در رای نظر و باور دانسته اند. (نگاه کنید: مفردات راغب واژه جدل و مجمع البیان طبرسی، ج-?-? ص ???) به نظر می رسد که میان اصطلاح قرآنی جدل و اصطلاح منطقی آن که به دیالکتیک نیز مشهور است، تفاوت های محسوسی نباشد؛ زیرا درجدل آن چه مهم است، همراهی با طرف گفت وگو و بهره گیری از اصول مشترک و مقبول دو طرف است که در قرآن نیز بدان اشاره شده است. هدف از جدل قرآنی و منطقی چیرگی و غلبه بر طرف دیگر است که از این نظر نیز مشترک می باشند. قرآن نیز همانند اهل منطق، میان جدل و برهان (سلطان) تفاوت می گذارد و آن را دو گونه از روش های گفت وگوی علمی برمی شمارد. مقاله حاضر در مقام تبیین این دیدگاه قرآنی است که اینک آنرا از نظر می گذرانیم.

به نظر قرآن گفتمان جدلی، امری فطری دربشر است و انسان نه تنها با دیگران بلکه حتی با خود به مجادله برمی خیزد تا خود را قانع سازد و امری را که بر خود مشتبه شده را به یقین اقناعی تبدیل کند قرآن بیان می کند که نفس انسانی گرایش به این دارد که از خود دفاع کند. از این رو می کوشد به هرشکل ممکن نه تنها از جان بلکه از خواسته و رفتار و منش و عقاید خود که شاکله و شخصیت وجودی او را شکل می دهد، دفاع و از آن در برابر هر بیگانه و حتی خود، دفاع کند قرآن بیان می دارد که روزی می رسد که انسان با خودش به مجادله برمی خیزد و می کوشد تا خود را برای خود مقبول قرار دهد و عقاید و رفتارش را درپیش وجدانش توجیه نماید: یوم تاتی کل نفس تجادل عن نفسها؛ روزی می رسد که هر نفس با خودش به مجادله برمی خیزد.(سوره نحل آیه ???)
گرایش فطری بشر به جدال و مجادله به اندازه ای شدید است که قرآن درتوصیف انسان می فرماید: وکان الانسان اکثر شی جدلاً(سوره کهف آیه ??)؛ انسان درمیان موجودات هستی از همه بیشتر به سوی جدال گرایش دارد و اهل مجادله است. بنابر این می توان مجادله گری را از خصوصیات و ویژگی ها بشر و انسان دانست.
البته گفتمان جدلی خاص انسان نیست چنان که قرآن بدان اشاره و تصریح کرده است ولی در میان موجودات این انسان است که گرایش شدیدی به مجادله دارد. از دیگر موجوداتی که قرآن گزارشی صریح و روشن از جدل ایشان می دهد مجادله فرشتگان درملا اعلی با خداوند است که در آیات ?? تا ?? سوره بقره بیان شده است.در میان مردم برای مجادله وجدل و یا جدال، واژگان دیگری نیز رایج است که از آن میان می توان به مناظره، محاوره، مناقشه و مباحثه اشاره کرد.
البته هر یک از این واژگان معنای خاصی را نیز با خود حمل می کنند و گونه ویژه ای ازگفتمان و گفت وگو بیانی را ترسیم می نمایند.
به عنوان نمونه در مناظره هرچند که دو طرف گفت وگو خواهان اثبات سخن خود و نقد باور دیگری است ولی با این همه هر دو به قصد شناخت حق و ظهور آن در نزد دیگری به این کار روی می آورند و یا از آن چه درمحاوره مهم و اساسی است توجه دو طرف گفت وگو به مطالبی است که میان آن دو رد و بدل شده است و درحقیقت گفت وگو بر پایه پاسخ های طرف مقابل شکل می گیرد و درآن نوع از ادب نیکو و مراعات طرف دیگر وجود دارد. در قرآن در آیه نخست سوره مجادله به هر دو واژه جدال و حوار اشاره شده است و سخن از محاوره دو طرف به این شکل به میان آمده است.

قرآن کریم برای تبیین مساله جدال، اهداف چندی را برای اهل مجادله بیان کرده است که در این جا به مهم ترین آن ها می پردازیم.
?) استیفای حقوق:
از جمله اهدافی که قرآن برای جدال بیان می کند، جدال برای گرفتن حق است. به این معنا که شخص برای رسیدن به حق خود و استیفای آن، از روش جدال بهره می جوید. در داستان جدال خوله با پیامبر (ص) این هدف به خوبی روشن است. خوله از آن جایی که از سوی شوهرش به حکم ظهار که از احکام جاهلی بود، از حقوق زناشویی و همسری خود محروم شده بود، به نزد پیامبر(ص) می شتابد تا این حکم جاهلی را پیامبر (ص) از جامعه بزداید؛ زیرا شوهرش گفته بود که تو همانند مادرم از پشت من هستی و من نمی توانم با تو زناشویی کنم. خداوند از روش حق جویی و استیفای حقوق که از سوی این زن صورت گرفته بود، به جدال یاد می کند.(مجادله آیه ?و ?)
?) تبلیغ دین:
از روش های تبلیغ پیامبران که از سوی خداوند نیز تایید و بر آن تاکید شده است، روش مجادله است. قرآن به پیامبر(ص) به طور خاص و عموم دعوت کنندگان دستور می دهد:«داع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن»؛ مردم را به سوی راه پروردگارت به حکمت و پند و اندرز نیکو بخوان و با آنان به نیکویی مجادله نما. (نحل آیه ???)
?) حق ستیزی:
از اهداف مهم دشمنان در بهره گیری از روش مجادله، مخالفت با حق است. به این معنا که حق ستیزان برای آن که نمی توانند در برابر برهان و استدلال مومنان و اهل حق و حقیقت تاب آورند به روش مجادله رو می آورند تا باطل خود را تثبیت کنند و از حق بگریزند. (کهف آیه ?? و نیز غافر آیه ?)
?) گمراهی:
از دیگر اهداف استفاده از روش مجادله، ایجاد گمراهی در میان مردمان است. این روش از سوی مشرکان و مخالفان ضد پیامبر(ص) و مومنان بسیار مورد استفاده قرارگرفته است و قرآن بیان می دارد که هدف مشرکان و مخالفان از این کار آن بوده است تا مردمان را از حق دور کنند و به راه ضلالت و گمراهی سوق دهند. (حج آیه ? و ?)
?) دلسوزی از اهداف مهم مجادله گران برای بهره گیری از این روش:
نمونه های چندی را می توان در قرآن برای این موضوع یافت. یکی از مهم ترین آن ها مجادله حضرت ابراهیم(ع) با فرشتگان است که قرآن ضمن بیان آن به خصوصیات اخلاقی آن حضرت(ع) اشاره می کند و توضیح می دهد که علت و انگیزه اساسی مجادله آن حضرت، دلسوزی بیش از اندازه وی بوده است. (هود آیه??)

مجادله از روش هایی است که می تواند در راستای بیان حق و یا ضد آن مورد استفاده قرارگیرد. در این جا به زمینه های بهره گیری از آن برای اثبات و یا تقویت باطل اشاره می شود. قرآن کاربرد مجادله را از سوی مخالفان حق به دلایل زیر نسبت می دهد:

از زمینه هایی که موجب می شود تا اهل باطل به سوی مجادله روی آورند، تعصب بی جای آنان بر عقاید پدران و نیاکانشان است. آنان بدون آن که از علم و دانش بهره مند باشند و یا دلیلی عقلانی و یا شهودی داشته باشند و یا از دلیل نقل معتبری چون کتب آسمانی برخوردار باشند، تنها به جهت تعصبات کورکورانه از عقاید نیاکان خود، به مجادله با حق و اهل آن اقدام می کنند. بنابراین یکی از علل و زمینه های ایجادی بهره گیری از روش مجادله را تعصب باید دانست و از آن پرهیز کرد. (لقمان آیات ?? و ??)

از دیگر زمینه سازهای مجادله گری که در قرآن از آن یاد شده، تکبر و خود بزرگ بینی بی جاست. افرادی که نه از علم و نه هدایت و نه دانش نقلی معتبر برخوردارند، تنها به دلیل خود برتربینی، به مجادله با حق و حقیقت می پردازند. (حج آیه ?و? و نیز غافر آیه ?? و ??)

از دیگر علل و عوامل ایجادی مجادله جهل است. افراد جاهل به جهت فقدان برخورداری از علم به روش مجادله پناه می برند تا سخن خود را به کرسی بنشانند. (حج آیات ?و? و لقمان آیه??)

از دیگر انگیزه ها و علل ایجادی مجادله فرار از مسئولیت است؛ زیرا کسانی که نمی خواهند به وظیفه و مسئولیت خود عمل کنند به مجاده روی می آورند و آن را ابزاری برای فرار از مسئولیت خود قرار می دهند. قرآن با اشاره به این نکته مؤمنانی را که از جهاد گریزانند و به مجادله روی می آورند، سرزنش و توبیخ می کند. (انفال آیه ?و?)

این مقوله از عواملی است که مجادله را ایجاد و تقویت می کند. قرآن درچند آیه به این مسئله توجه می دهد و مؤمنان را از همراهی با این دسته بازمی دارد. (حج آیه? و نیز انعام آیه ???)

این عامل نیز می تواند زمینه ساز مجادله گری باشد. به این معنا که اهل کفر به جهت آن که بر دل هایشان قفل نهاده شده است وسخنان سالم و حق را درک و فهم نمی کنند، گرفتار مجادله می شوند. به سخنی دیگر، زمینه مجادله گری درایشان از آن رو پدیدار گشته است که به رفتار و اعمال خود، زمینه های فهم و درک را از خود زدوده اند و این گونه می شود که ناتوان از درک حق به سوی مجادله روی می آورند تا با باطل خود را تقویت و یا گسترش دهند. (انعام آیه ?? و نیز غافر آیه ?و?)
منصور آقاخانی
روزنامه کیهان
.